Historia

Jednostki osadnicze wchodzące w skład dzisiejszej gminy Gierałtowice mają swoje korzenie w średniowieczu, na przełomie XIII i XIV w. W okresie średniowiecza obecny obszar gminy był położony na pograniczu księstw Bytomskiego i Raciborskiego. Po podziale księstwa bytomskiego część wsi znalazło się w księstwie gliwickim, a następnie na ziemi rybnickiej. Wraz z kolejnymi zmianami administracyjnymi poszczególne miejscowości gminy zostały podporządkowane odrębnym strukturom politycznym i gospodarczym. Dopiero po plebiscycie w 1922 roku wszystkie miejscowości obecnej gminy znalazły się w granicach Polski w powiecie rybnickim, w którym znajdowały się do roku 1975.

Chudów

Chudów stanowi najmniejszą jednostkę osadniczą gminy. Zabudowa wsi ukształtowała się w postaci niewielkiej łańcuchówki w dolinie Potoku Chudowskiego, rozwiniętej następnie w wielodrożny układ. Zasadnicza część zabudowy skupia się wzdłuż ulicy Szkolnej, gdzie zlokalizowany jest budynek kościoła parafialnego p. w. Najświętszej Marii Panny Królowej Aniołów (wybudowany w 1950 r.), będący przestrzenną dominantą okolicy, szkoła oraz poczta.

Pierwsze wzmianki na temat wsi Chudów znajdują się w dokumentach dotyczących pobierania świętopietrza przez kolegiatę świętej Katarzyny w Opolu z ok. 1300 r. Z zachowanych materiałów wynika, że dziesięcina ściągana była z 3 łanów. W okresie 1298-1313 Chudów był wsią kolegialną, która należała do archidiakonatu opolskiego i bezpośrednio podlegała archiprezbiterowi w Gliwicach. Od połowy XV w. Chudów stanowił dobra rycerskie, często zmieniając właścicieli.

W 1784 r. Chudów liczył 143 mieszkańców, we wsi istniała szkoła i młyn. W 1845 roku w miejscowości mieszkały 622 osoby, znajdowało się 71 domów oraz 2 młyny.

W latach 1865-1800 dobra chudowskie obejmowały 3174 mórg [morga – jest to obszar ziemi jaką jeden człowiek może w ciągu dnia skosić lub zorać; na ziemiach polskich 1 morga=ok. 0,56 hektara] rozłogów, w tym 1777 mórg ziemi ornej, 505 mórg łąk, 48 mórg ogrodów i 700 mórg lasów. Istniały folwarki Balhof, Neuhof, Walhof, Madow i Ulrischof. Wieś Chudów posiadała 449 mórg ziemi ornej, 50 mórg łąk i 5 mórg ogrodów. Około 1890 roku w Chudowie znajdowała się karczma. W XIX wieku w Chudowie eksploatowano złoża gipsu.

Kolejne procesy urbanizacyjne spowodowały rozwój zabudowy poza pierwotnym siedliskiem wzdłuż dróg łanowych, zwłaszcza w kierunku północnym. W północno-zachodniej części wsi, poza zabudową osady, na niewielkim wzniesieniu wśród podmokłych łąk wzniesiony został kamienny zamek obronny. Zamek zbudowany został ok. połowy XVI w., pierwotnie w stylu renesansowym (przypuszcza się, że na fundamentach starszego założenia). Z początkiem XVIII w. został rozbudowany, a w wyniku remontu i przebudowy wykonanego ok. 1845, zatracił pierwotne cechy stylowe. Zamek zbudowany został na planie prostokąta W 1873 roku zamek spłonął i po rozebraniu części budynku utrzymywany był jako tzw. romantyczne ruiny. Od 1999 r. właścicielem ruin i otoczenia jest Fundacja „Zamek Chudów”, której staraniem odbudowano wieżę zamkową, mieszczącą obecnie muzeum. W niedalekim sąsiedztwie zamku zachowane są zabudowania po dawnym folwarku, w tym budynek XVIII-wiecznego spichlerza (obiekt wpisany do rejestru zabytków).

Gierałtowice

Gierałtowice stanowią dużą wieś o złożonej strukturze wewnętrznej o charakterze przekształconej łańcuchówki (typ rozplanowania wsi). Pierwotne, przedlokacyjnie miejsce osady usytuowane było we wschodniej części wsi, po północnej stronie doliny Potoku Gierałtowickiego. Wieś uzyskała akt lokacyjny na prawie niemieckim pod koniec XIII w. (prawdopodobnie w latach 1280-1290). Od momentu lokacji obejmowała 40 łanów ziemi, z których 2 łany przeznaczono na kością, pozostałe dla chłopów i sołtysa. Około 1300 roku został wybudowany kościół parafialny pod wezwaniem świętej Katarzyny, który po pożarze uległ zniszczeniu. Prawdopodobnie pierwszym właścicielem wsi był Mikołaj Szaszowski, a następnie rodzina Gierałtowskich. Pierwsze dane o Gierałtowskich pochodzą z 1520 roku. W posiadaniu rodziny Gierałtowskich miejscowość znajdowała się aż do 1679 roku.

Zabudowa wsi rozwijała się wyłącznie w obrębie lokacyjnego siedliska na zachód od Potoku Gierałtowickiego i wzdłuż ul. Miarki i ks. Roboty w kierunku Knurowa. Dopiero współczesne (powojenne), intensywne procesy urbanizacji spowodowały rozwój wsi (poza pierwotne siedlisko) w kierunku wschodnim po wschodniej stronie ul. Korfantego, a zwłaszcza w kierunku północnym na północ od ul. Powstańców, gdzie ukształtował się kwartałowy układ zabudowy jednorodzinnej o charakterze podmiejskim. Szybki rozwój miejscowości datujący się od 1957 roku związany był z uruchomieniem kopalni w Makoszowach oraz w Knurowie. Rozwój zabudowy w kierunku południowym, a także częściowo wschodnim został ograniczony linią kolejową. W strukturze osadniczej wsi zachowały się ślady jednego z dwóch funkcjonujących w jej obrębie folwarków Długa Woda, położonego na południe od Gierałtowic w dolinie Potoku Beksza. W północnej części wsi, na zachód od ul. Granicznej istniał ponadto folwark Dwór Barbary, który uległ spaleniu w 1916 r.

Paniówki

Wieś Paniówki jest mniejszą jednostkę osadniczą o znacznie mniej zwartym układzie zabudowy. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 roku, wówczas Paniówki należały do miejscowości Paniów. Oddzielenie Paniówek od Paniów nastąpiło w 1472 roku.

Zasadniczą część wsi stanowi jej lokacyjne siedlisko rozciągające się wzdłuż Potoku Paniówka i ulicy Zwycięstwa, stanowiących oś zabudowy wsi, mającej charakter przekształconej łańcuchówki. Zabudowa głównej części Paniówek rozwidla się na zachodnim i wschodnim krańcu pierwotnego siedliska. Nowsze skupiska zabudowy rozwinęły się także wzdłuż drogi krajowej nr 44 a także na zachód i południe od Potoku Paniówka oraz w postaci rozproszonej zabudowy w rejonie Kolonii Promna na granicy z Borową Wsią, jak również w sąsiedztwie dawnego folwarku Nowy Dwór. Na południowy-wschód od głównego siedliska osady przy ulicy Zabrskiej zachowany jest czworobok dawnych zabudowań folwarku Borek. W północnej części wsi (na północ od ulicy Zwycięstwa) czytelny jest jeszcze niwowy [regularny] układ pol.

Przyszowice

Przyszowice stanowią, podobnie jak Gierałtowice, przykład dużej, zurbanizowanej wsi o charakterze silnie przekształconej łańcuchówki, w której procesy urbanizacji doprowadziły do ukształtowania się zwartych, częściowo kwartałowych układów zabudowy. Na wschód od zabudowy wsi usytuowany został w rejonie ul. Gierałtowickiej i Parkowej dwór (Pałac Raczków) z parkiem w dolinie dopływu Potoku Chudowskiego, które wraz z kościołem stanowią elementy dominujące w zabudowie.

Pierwotne siedlisko wsi usytuowane jest w kwartale obecnych ulic: Gierałtowickiej, Powstańców Śląskich, Wodnej i Orzeszkowej wzdłuż cieku, stanowiącego lewostronny dopływ Potoku Chudowskiego w rejonie kościoła parafialnego i plebani. Lokacyjne siedlisko wsi obejmuje obszar położony pomiędzy obecnymi ulicami: Wolności, Miarki oraz Polną i Orzeszkowej. Wieś została lokowana prawdopodobnie w latach 1217-1341. Najstarsza wzmianka dotycząca Przyszowic pochodzi z 1305 roku i dotyczy zobowiązania finansowego w formie rocznych opłat wobec biskupa wrocławskiego. Kolejne procesy urbanizacyjne doprowadziły do rozwoju zabudowy poza siedliskiem wsi. W północnej części wsi (na północ od drogi krajowej nr 44) zabudowa została zahamowana przez powstawanie podtopień na skutek szkód górniczych. Struktura osadnicza wsi obejmuje również kilka oddalonych od zwartej zabudowy Przyszowic skupisk zabudowy powstałych w sąsiedztwie zabudowy dawnego folwarku lub młyna.

Na podstawie materiału UG Gierałtowice